Desetina, petina, trećina, polovina: preliminarne napomene o širem spektru agrarnih odnosa u osmanskoj Bosni klasičnog perioda

Sažetak

U dosadašnjoj percepciji agrarnih odnosa u osmanskoj Bosni klasičnog perioda fokus je bio na režimu mirijske zemlje, dakle državnog vlasništva, uz uvažava- nje odstupanja u pogledu vakufa i mulka. Osvrtalo se i na specifičnosti poput zakupnih čiftluka u ranom razdoblju, plaćanja odsjekom, postepenog širenja čiftlučenja kao pojave koja negira klasične odnose i tome slično. Pri tome nije bila uočena jednostavna činjenica koja upućuje na jedan vrlo vjerojatan, čak i nužan oblik odnosa u agraru koji je morao supostojati zajedno s klasičnim režimom, a da ga pri tome nije negirao. Radi se o volumenu agrarnog proizvo- da, prije svega žitarica. On je, od sela do sela, često bio dovoljan za potrebe stanovništva, ali je nerijetko bio i znatno ispod, ali i znatno iznad socijalnog (ne egzistencijalnog) minimuma. I tu se otvara mogućnost izdvajanja količina većih od desetine, odnosno osmine, na bazi privatne pogodbe, što ne pripada domeni vjerskopravno sankcionirane regulative. Kako bi se te pretpostavke plastičnije ocrtale može ih se, i potrebno je, graditi tek nakon analize prilika na udaljenim područjima (istočna središnja Anadolija, južna Sirija i Palestina) gdje je kao porez izdvajan dio agrarnog proizvoda veći od desetine, i to na vjerskopravnoj osnovi. Prividno dijametralno suprotna startna baza ne smije zamagliti često sličnu praktičnu realnost agrarnog svijeta, “tamo” i “ovdje”.