Zadužbine Ferhad-paše Sokolovića kao impuls kulturnog i intelektualnog resursa Banje Luke

prva javna biblioteka

Sažetak

U ovom radu istražujemo odnos između nastanka banjalučkih biblioteka i islamske urbane kulture Banje Luke koja je svoj kvalitativno novi period započela uspostavljanjem Ferhad-pašinog vakufa 1578. godine. Nepobitna je činjenica da se Ferhad-pašinim vakufom Banja Luka iz kasabe pretvorila u šeher. Uporedo s time išao je i prelazak sjedišta bosanskog namjesnika iz Sarajeva u Banju Luku. Time se formirala prava velika islamska urbana aglomeracija. Upravo se pojava javne biblioteke ne može objasniti drugačije osim potrebama jedne razvijene zajednice, čiji je intelektualni razvoj u stopu pratio urbani i ekonomski uspon grada, kao regionalnog središta. Banja Luka je bila grad kojem je Ferhad-paša svojim vakufom obezbijedio sve uvjete da se razvije u snažan kulturni centar. Tim vakufom je ostavio veliku količinu novca, te izvore prihoda, čime je utemeljio mrežu islamskih institucija na višem nivou kao što su džamija, mesdžidi, razni privredni i infrastrukturni objekti i drugo. Ferhad-paša je aktivno učestvovao i u kulturnom jačanju grada. Poznato je da je i sam bio ljubitelj knjige. Do 1630. godine, malo više od četrdeset godina nakon osnivanja Ferhad-pašinih višenamjenskih vakufa, te institucije su dugoročno kreirale poticajnu kulturnu klimu u kojoj su brojni vakifi zavještavali i biblioteke za učenjake, intelektualce, studente i ljubitelje knjige. Među njima su nama dvije poznate biblioteke: biblioteka kadije Muslihuddina Kninjanina, čija je vakufnama izgubljena i biblioteka Mevla Husamuddina Bošnjaka. Na osnovu Husamuddinove kolekcije knjiga možemo rekonstruisati naučni, književni i kulturni kanon koji je bio tada važeći u Banjoj Luci. On je posredno utemeljen dobrom konstelacijom urbanih struktura sa zadužbinama Ferhad-paše Sokolovića. Rekonstrukcijom bibliotečkog profila očigledno je da je važeći kulturni kanon u Banjoj Luci, odnosno u Bosni, bio u skladu sa istanbulskim kulturnim kanonom po ključu hanefijsko-maturidijske škole i intelektualnog sufizma, koji je nastao za vrijeme sultana Sulejmana i poslije njega (15501600). Poznato je da su baš paše i ljudi obrazovani na Dvoru (školovanjem u medresama univerzitetskog tipa u prijestolnici, kao i Enderunu prenijeli taj kanon ustanovivši ga u gradovima koje su osnivali i razvijali u velike urbane i kulturne centre) bili najveći patroni intelektualnog sufizma – kakvog vidimo u djelima Ibni Arebija, Rumija, kao i u Ibn Sinaovoj filozofiji, tako da su na izvjestan način globalizirali intelektualnu baštinu diljem Osmanske države. Biblioteka kao institucija kulturnog pamćenja najbolje reflektira važeći kanon jedne zajednice i jednog vremena, stoga rekonstrukcijom njenog sadržaja povijesno kontekstualiziramo važeće principe kulturnog koda.