Položaj Bosne u Osmanskom Carstvu

Sažetak

Elementi koji su uticali na posebnost Bosne u Osmanskom Carstvu odraz su posebnih uslova na kojim je bio zasnovan sistem osmanskih društveno-političkih i pravnih odnosa u Bosni. Kao što nam je poznato, Osmanlije su svojim osvajanjem uništili bosansku srednjevjekovnu državu i na njenoj teritoriji postepeno formirali svoje sandžake povezujući ih kasnije ( 1580. godine) u poseban pašaluk (ayalet). U poređenju sa ostalim pokrajinama Osmanskog Carstva, naročito sa evropskim, bosanski pašaluk je imao značajne specifičnosti koje su udarile pečat njenoj posebnosti. To je bio jedini pašaluk u evropskom dijelu Carevine u kojem su Osmanlije uspjele da usade ideju svoje državnosti u dijelovima stanovništva koje je primilo islam, bez obzira na činjenicu da je to stanovništvo već bilo klasno strukturirano. To stanovništvo je bilo sastavljeno od spahija, janjičara, gradskih slojeva (zanatlija, trgovaca i uleme) i seljaka (raje). Veliki dio Muslimana se nalazio u privilegovanom položaju, čak i dio muslimanske raje čiji se inače opšti ekonomski i društveni položaj nije mnogo razlikovao od položaja kršćanske raje (pravoslavne i katoličke).

Ne uzimajući u obzir posebne privilegije koje su uživali povlašteni slojevi muslimanskog stanovništva, s obzirom na njihov klasni položaj, svi bosanski Muslimani, pa tako i seljaci (raja), su bili privremeno ili trajno oslobođeni (mu'af) posebnih poreza (avarizi divaniye i tekalifiorfiye) jer su morali vrlo često da stupaju u vojnu službu Osmanlija.

Bosanski Muslimani ljubomorno su čuvali te privilegije jer su u njima vidjeli ne samo olakšanje materijalnih obaveza u korist države nego, takođe, i izraz posebnosti Bosne u Osmanskoj državi.

Kada su predstavnici osmanske vlasti počinjali gaziti privilegije izvjesnih slojeva muslimanskog stanovništva, Muslimani bi pružali otpor i čak se otvoreno bunili. U prvom redu bunili su se seljaci (raja) koji su se još u sedamnaestom vijeku podigli protiv pokušaja lokalnih organa vlasti da ih oporezuju suprotno zakonu. Najveća buna te vrste pojavila se na čitavoj teritoriji bosanskog pašaluka u petoj deceniji XVIII vijeka. Nakon što je potrajao više od deset godina, nju je u krvi ugušio bosanski vezir Mehmed-paša Kukavica. Osnovni uzrok buni bilo je pretjerano oporezivanje seljaka u korist bosanskog vezira (idadi hazariye = taksit) i razne vrste nasilja lokalnih organa vlasti (ajana, kapetana, kadija, muteselima i drugih). Buna je imala, između ostalog, za cilj stvaranje izvjesne vojne samoorganizacije seljaka i siromašnih građana čime se manifestovala njihova svijest o osobenosti Bosne u Osmanskom Carstvu.

Viši slojevi muslimanskog stanovništva- ajani i kapetani – pobunili su se nešto kasnije (početkom četvrte decenije XIX vijeka) na sasvim drugoj društvenoj osnovi. Oni su se digli da bi oružjem spriječili pokušaje reformi sultana Mahmuda II koje su imale za cilj da im oduzmu privilegiju doživotnog i po pravu nasljedstva vršenja vlasti (ayanlik) u kadilucima bosanskog pašaluka. Pod vodstvom Husein-kapetana Gradaščevića bosanski ajani i kapetani su u to vrijeme tražili da im sultan prizna stečene privilegije, među kojima i pravo da sami biraju na položaj bosanskog vezira jednog od bosanskih ajana.

Boreći se za autonomiju Bosne u duhu očuvanja svojih klasnih pozicija, bosanski ajani nisu tražili savez sa drugim dijelovima stanovništva Bosne i Hercegovine, Srbima i Hrvatima, a bez jednog takvog saveza bilo je tada nemoguće naći rješenje državno-pravnog statusa Bosne i Hercegovine koja je sve dublje i dublje padala u krizu da bi, na kraju, postala plijen Austro-ugarskog Carstva 1878. godine.