Putopisi u ogledalu deftera

Sažetak

Ovaj xad predstavlja prvi pokušaj makar djelimičnog rješavanja jednog metodološkog problema na osnovu deftera. U pitanju je provjera podataka nađenih u putposima pomoću deftera, ili, bolje rečeno, njihovo obično poređenje. Tako nešto može se uraditi samo za put od Beograda do Niša, za period od 1533. do 1584. godine. Uzeti su samo oni podaci koji su

se konkretno mogli provjeriti u defterima iz tog istog, zatim nešto ranijeg ili kasnijeg perioda; a bez upuštanja u ocjenu ili analizu putopisa uopšte. Sigurno ima izvjesnih digresija i pozivanja na znatno starije izvore, jer, kao što je već pomenuto, druga polovina 16. v. ima mnogo manje deftera za određene regije Srbije, nego prva.

Kod izlaganja podataka grupisanih prema lokalitetima duž puta nastojali smo ustanoviti njihovu autentičnost, dok smo u zaključku, opet u okviru određenih granica, ponovo dali ocjenu o autentičnosti putopisa kao istorijskog izvora. Pokušaj ostvaren ovim radom, iako znatno ograničen i vremenski i prostorno, može da posluži kao prilično pouzdana orijentacija u našem traganju za istorijskom istinom. Jer, premda bi bilo vrlo korisno provjeriti putopis za npr. cijelu dužinu puta Budim - Beograd, ne može se tvrditi da je to i neophodno radi utvrđivanja njegove autentičnosti. Osnovno je, u stvari, odrediti samo autorov stav da bi se vidjelo je li on tendenciozan ili ne, radoznao ili površan, a to se često može ustanoviti na osnovu svega nekoliko prmjerenih podataka. što se tiče kriterija, naročito kod kategorizacije naselja, čovjek mora biti vrlo oprezan, jer su putopisci - dolazeći u dodir sa turskom civilizacijom, koja je u odnosu na evropsku bila sasvim oso bena - primijenili na nju evropske standarde.·

Vrednovanja dobivena na ovaj način relativno su tačna, a vrlo rijetko sasvim netačna. Podaci o topografiji naselja su, kada se daje broj pojedinih objekata, takođe uglavnom tačni. Naravno, od jednog putopisca - prolaznika, gotovo je nemoguće očekivati potpuno tačan broj kuća, džamija, karavan-saraja i drugih objekata. Osim u sasvim rijetkim slučajevima, tačni su i podaci o vjerskoj, odnosno etničkoj strukturi stanovništva, ponekad čak i o njegovom broju.

Ovo bi bili osnovni zaključci koji se iz korištenih podataka mogu izvući. lako ih nema mnogo, ipak se čini da mogu poslužiti kao izvjesna orijentacija prilikom upotrebe ove vrste izvora. Zasada nije dostupna ona turska . građa koja bi omogućila širenje vremenske i prostorne granice naših istraživanja. Zato je i teško i rizično vrednovati svaki putopis posebno. Bitno je, u stvari, a smatra se da je to i istaknuto, priznati da u našim naporima prilikom rekonstrukcije prošlosti putopisi kao vrlo specifični i vrijedni istorijski izvori zaslužno zauzimaju visoko mjesto.