Neke karakteristike proznog stvaralaštva na orijentalnim jezicima kod nas

Sažetak

U okviru širih istraživanja praznog stvaralaštva na orijentalnim jezicima kod nas pregledan je ukupan inventar ovog dijela naše kulturne baštine i za potrebe tih istraživanja selekcionisano je 160 kraćih i dužih djela. Osnovni kriteriji za selekciju bili su neosporan istorijski identitet autora i neosporan identitet djela i autorstva. Uz ovo, u obzir su uzeti samo oni sastavi koji predstavljaju cjelinu, oni koji su do danas sačuvani u jednom ili više primjeraka i koje smo mogli konsultovati bilo direktnim ili posredstvom kataloga, te ona djela (manji broj) koja do danas nisu pronađena, ali o kojima postoje pouzdani izvori. Nakon analize formi i sadržaja ovih tekstova došlo se do jednog broja zaključaka koje potvrđuju i neki kvantitativni pokazatelji.

Najveći dio ovog stvaralaštva čini didaktička, naučna i stručna literatura, najčešće udžbeničkog karaktera, dakle, djela koja su bila u funkciji obrazovanja i širenja nauke. I u jednoj i u drugoj oblasti uočljivo je da se u periodu od početka XVI vijeka (kada se javljaju i naši prvi značajniji autori), pa dalje, poseban značaj pridaje teološkim i pravnim disciplinama, s jedne strane, i jezičkim, s druge strane. Stoga one u ukupnom inventaru učestvuju sa preko 50% (36% + 17%). Od drugih disciplina treba istaći da je značajno učešće logike kao opšte propedeutike (15%), dok su prirodno-matematičke nauke vrlo skromno zastupljene.

Što se tiče onog dijela proznog stvaralaštva koje nije bilo u funkciji obrazovanja, možemo reći da se ono najčešće javlja u tradicionalnim književnim vrstama memoarskog karaktera, u širem smislu te riječi. Tu su, prije svega hronike, istorije, biografije, hagiografije, autobiografije i putopisi. U ovu grupu spadaju i tzv. političke rasprave, siyaset-name (sa manje ili više filozofskog ili sociološkog karaktera). Opšta karakteristika ovog dijela stvaralaštva je ta što je ono, daleko više nego prethodno, bilo okrenuto neposrednoj okolini i životu sredine u kojoj je nastajalo. l, na kraju, oko 8% inventara čine kraći ili duži sastavi iz lijepe književnosti, te komentari poezije i proze.

Sadržaji o kojim smo govorii posredovani su različitim formama koje smo razvrstati u sedam tipova: kratki sastavi, samostalna djela, komentari, superkomentari, glose, superglose, adaptacije i skraćene verzije i djela sakupljačkog karaktera. U radu je data tabela koja jasno govori koliko su forme i sadržaji korelativni. Uočljivo je da dominiraju različiti tipovi komentara, preradbe i djela "sakupljačkog karaktera" koja čine 58% inventara, što govori da su učenjaci - pisci tog vremena bili više okrenuti ka sakupljanju, interpretaciji i sistematizaciji, negoli ka istraživanju novoga. I medu djelima koja smo uslovno nazvali samostalnim (26% ), najčešće je riječ o djelima udžbeničkog  karaktera (udžbenici, kompendijumi, podsjetnici i sl.). Razumljivo je da su sasvim originalna djela: biografije, autobiografije, hronike pojedinih događaja, istorije, putopisi i sl. Kratke sastave (16% ), riječ je, uglavnom, o obliku "risāla“, najvećim dijelom čine traktati do četiri stranice, i to o pojedinim teološko-pravnim pitanjima.