Univerzum hiljadu i jedne noći

Sažetak

Monumentalno djelo Hiljadu i jedna noć jedinstven je predstavnik arapske književnosti na Zapadu iako arapskom književnošću oduvijek dominira poezija. To djelo jedinstveno je i po tome što je, poput okeana ili istinskog univerzuma, sabralo mnoštvo folklornih motiva i iskustava o književnosti, počev od daleke i drevne Indije do srednjovjekovnog Egipta.

Orijentalisti i zapadnjački folkloristi uglavnom su saglasni da je porijeklo okvirne priče Noći u indijskoj literaturi iz koje je i Ibn al-Mukafa preuzeo istu okvirnu priču za djelo Kalila i Dimna. U podesni okvir persijska literatura je smještala svoje priče pod naslovom Hezar efsane, i taj zbornik Arapi su preveli već u IX vijeku. Vremenom su indijske i persijske priče potiskivane originalnim arapskim pričama, ili su one iz indijsko-persijskog ciklusa prekrivene nanosima arapskog kolorita. Na taj način je u X ili početkom XI vijeka oformljena bagdadska redakcija zbornika Noći. Tokom nekoliko narednih vijekova dodavane su nove priče, naročito popularne u Egiptu, ili su postojeće priče mijenjane u procesu usmene predaje, tako da je, najvjerovatnije u XV vijeku, oformljena egipatska redakcija Noći koja je pismeno fiksirana i tako dospjela do nas. Sudeći po rezultatima najnovijih folklorističkih istraživanja, proces stasanja priča iz Noći ni do danas nije završen zahvaljujući živoj usmenoj predaji u kojoj se postojeće priče neprestano mijenjaju i obogaćuju.

Iz mnoštva rukopisa Noći sačinjena su četiri općeprihvaćena kritička izdanja: breslavsko, bulačko, kalkutsko i bejrutsko.

Zbornik priča Hiljadu i jedna noć doživio je ogromnu popularnost na Zapadu, neuporedivo veću od one koju je uživao na Istoku, zahvaljujući prvom, veoma slobodnom prijevodu Gallanda, Na izvanredan prijem naišao je i prijevod Noći na francuski jezik iz pera Mardrusa. Nakon Gallandovog prijevoda nepotpunog teksta uslijedio je niz prijevoda na druge evropske jezike. Među prvim prijevodima na engleski jezik poznat je onaj iz pera E. Lanea, zatim Burtona i Paynea. Na njemačkom jeziku poznati su prijevodi G. Waila, M. Henninga i, naročito, E. Littmanna. Na talijanskom jeziku veoma je dobar prijevod F. Gabrielija.

Na ruskom jeziku integralni tekst s arapskog pojavio se tek 1939. godine u prijevodu Saljea. Taj rad podložan je kritici uglavnom zbog doslovnog prevođenja arapske fraze i nespretnog podražavanja arapske sintakse. Saljeov prijevod značajan je i zato što ga je M. Vidojković preveo (1949) na srpski jezik i to je prvi prijevod integralnog teksta na tzv. srpsko- hrvatski jezik. Uz njega, postoji i prijevod (parcijalni) Stanislava Vinavera koji se služio Mardnisovim radom. Ni Vidojkovićev ni Vinaverov rad ne mogu sasvim zadovoljiti jer su posredni, a osim toga - prvi se kruto držao izvornika, a drugi se preslobodno odnosio prema njemu.

Prvi prevodioci Noći s arapskog na bosanski jezik bili su Osman Nuri Hadžić i Fehim Spaho koji su preveli samo 96 noći. Manji dio zbornika preveo je Alija Bejtić, a istaknuti arabist i prevodilac Kur’ana Besim Korkut sačinio je nekoliko izbora koji, međutim, takođe predstavljaju neznatan dio velikog zbornika Korkutovi prijevodi s arapskog jezika bolji su od svih drugih prijevoda na bosanski jezik, ali je i njima neophodno izvjesno stilsko dotjerivanje.

Parcijalni prijevodi s arapskog na bosanski jezik, kao i integralni tekst sa ruskog jezika, podložni su kritici uglavnom zbog očigledne nedotjeranosti, čak česte zapuštenosti matemjeg jezika prevodilaca: izvornik se pokazao jačim od suverenosti vlastitog jezika. Na osnovu izloženog, može se ustvrditi da se osjeća velika praznina u prijevodnoj literaturi naroda bivše SFRJ koju bi mogao popuniti adekvatan prijevod integralnog zbornika s arapskog jezika.