Društveno-politički, religiozni, književni i drugi aspekti derviških redova u jugoslavenskim zemljama

Sažetak

U ovom radu autor je nastojao da osvijetli društveno-politički, religijski, književni i kulturni aspekt derviških redova koji su bili rašireni u našim zemljama u vrijeme osmanske vlasti (XIV do XIX v.), a naročito u Bosni i Hercegovini, Makedoniji, na Kosovu, i donekle u Srbiji. Zahvaćen je i problem njihovog učešća u osvajanjima naših zemalja od strane Turaka, u osnivanju naselja, širenju islama i islamske orijentalne kulture na jugoslavenskom području. Zahvaljujući njihovoj snazi i utjecaju, postojala je bliska saradnja osmanske vlasti i sufijskih bratstava, naročito ortodoksnih. Međutim, za derviške redove, naročito one heterodoksnog karaktera, bili su vezani ustanci i pobune. Kao primjer autor navodi ulogu i buntovni karakter hamzevija u Bosni i Hercegovini, halvetija u Uzicu, kadirija u Sarajevu, itd. Stoga su osmanski dvor i osmanska administracija u našim provincijama preduzeli politiku istrebljenja heterodoksnih derviških redova, naročito onih sa šiitskom orijentacijom, koji su držali iranskog šaha za svoga zakonitog vladara, pa su tako postali nepouzdan oslonac osmanske vlasti i osmanskog društvenog poretka.

Ne samo u društveno-političkom, nego i u religijskom pogledu, derviški redovi su imali značajnu ulogu kod nas, i u Osmanskom carstvu općenito, jer su, šireći se u različitim sredinama, poprimili lokalne boje i utjecaje lokalnih kultura i religija, kao i vjerskih kultova Srednje i Centralne Azije i Anadolije, anadolsko-hrišćanskih a kasnije i balkanskih. Tako se stvarala popularna forma islamske religije, prihvatljivija za hrišćanske seljake više nego stroga forma ortodoksnog islama. Stoga, mnogi istoričari islamske mistike daju im veliki značaj u islamizaciji hrišćana u Anadoliji i Rumeliji, kao i na balkanskim prostorima.

Zavređuje pažnju i književna djelatnost koja se njegovala u derviškim krugovima, naročito mistika. Poezija kao medijum bila je pogodna i efektna u buđenju ekstatičnih stanja kod derviša, kada se, kako oni vjeruju, mistik približava i sjedinjuje sa Apsolutnim.

Pored tematike ljubavi, kao težnji ljudske duše ka Apsolutnom, vinu i svijetu gdje se to Apsolutno pojavljuje, sufijski autori su pisali i poeziju didaktičkog i etičkog sadržaja, u cilju da odgoje i obrazuju derviše u sufijskoj etici i razviju kod njih duhovni život i unutarnju čistoću duha. Stoga je, pored pjesama mističko-filozofskog sadržaja, veći dio njihova poetskog stvaranja pedagoško-didaktičkoga karaktera.