Bosna vilâyetinin evkāf nezâreti hazînesi Muhâsebe kayitlari ve vakiflari

Abstract

Osmanlıların Bosna’yı fetih ve idaresi ile birlikte bölgede vakıflar yoluyla şehirler kurulmaya başlamış, imar ve iskanda bu kurumlar önemli rol oynamıştır. Bosna’da Osmanlı vakıflarının tarihi ve işlevleri hakkında en önemli arşiv kaynakları tahrir defterleri, şeriyye sicilleri, vakfiyeler, münferit vakıfların muhasebe defterleri ve hurufat defterleridir. 19. yüzyılda Evkaf-ı Hümayun Nezaretinin kurulmasından sonra vakıfların merkezileştirilmesi söz konusu olmuştur. Bu merkezileşme ile birlikte farklı bir kaynak türü daha ortaya çıkmıştır. Bu kaynak türü, Evkāf-ı Hümâyûn Nezâreti Hazine muhasebesi için hazırlanmış olan muhasebe defterleridir. Bu defterler Nezaretin kuruluşundan önce tutulan klasik muhasebe defterlerinden şekil ve gelir-gider kayıtlarının daha hulasa olması bakımından ayrılırlar. Defterler, vilayetler esas alınmak suretiyle düzenlenmiştir ve bir vilayetin tüm vakıflarını bir arada içermektedirler. Bu tür defterler, genel olarak H. 1280 /1863-64 senesi itibariyle tutulmaya başlanmış ve bundan sonra her sene için tekrarlanmıştır. Vakıf tarihi araştırmaları, vakıfların ekonomik durumları, sosyal ve iktisadi hayata yansımaları gibi pek çok konunun araştırılmasında oldukça önemli bir kaynak grubunu oluşturan bu defterler, henüz araştırmacılar tarafından bilinmemektedir. Çalışmamızın konusunu, İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde tespit ettiğimiz Bosna vilayetine ait olan bu türden Evkāf Nezâreti Hazinesi muhasebe defterleri bahsedilmekte ve Bosna vilayeti defterleri tanıtılmaktadır. Bu defterlerde kayıtlı vakıflar tespit edilerek, gelir-gider kalemleri üzerinde vakıfların işleyişine dair bilgiler değerlendirilmektedir. Nihayet, bu defterlerdeki muhâsebe kayıtlarına örnek olarak vilâyetin en zengin vakıflarından Saraybosna’da Gazi Hüsrev Bey Cami Vakfı ve Banja Luka’da (Banya Luka’da) Ferhad Paşa Cami Vakfının Rumi ve Hicri 1280-1284 seneleri muhasebe kayıtlarına da yer verilmektedir.